پیامبراکرم(ص)فرمودند:

ایها الناس!من حس منکم فی هذا الشهر خلقه کان له جوار علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام، . . . ، و من اکرم فیه یتیما اکرمه الله یوم یلقاه، و من وصل فیه رحمه و صله الله ...

 ای مردم هر کس در این ماه اخلاق خود را نیکو سازد، برای او نیکو گذری از صراط خواهد بود در روزی که قدمها در آن می لرزد، . . .

 هر کس در این ماه یتیمی را گرامی بدارد خداوند او را در روز ملاقات گرامی می دارد.

 کسی که در این ماه با رحم خود صله کند (به نزد او برود و به او خدمتی نماید) خداوند در روز ملاقات او را به رحمت خویش می پیوندد.

 کسی که در این ماه قطع رحم نماید خداوند رحمت خویش را در روز ملاقات از او قطع خواهد کرد.

 هر کسی یک نماز مستحبی بخواند خداوند برائت و آزادی از آتش را برای او خواهد نوشت.

 اگر کسی در این ماه فریضه ای را به جای آورد، از برای او است ثواب هفتاد فریضه در غیر ماه مبارک رمضان.

 هر کسی زیاد درود و صلوات بر من فرستد خداوند روز قیامت کفه میزان عملش را سنگین خواهد نمود در روزی که کفه میزان اعمال «دیگران » سبک است.

 هر کسی یک آیه از قرآن در این ماه تلاوت کند، برای او است اجر کسی که یک ختم قرآن در غیر ماه رمضان نموده است.

رمضان، ماه سوزانده شدن گناهان

رمضان در لغت به معنای سوزانیدن است:

"رَمِض یومنا، یَرمَض، رَمَضًا یعنی اشتدّ حرّه". 

لذا الرَّمَض و الرَّمْضاء به معنای شدت حرارت است.

روایتی داریم از رسول اکرم (ص) که می‏فرمایند:

«شهرُ رمضانَ سُمِّیَ بذلک لِأَنّه یُرمِض الذنوبَ  « بحار الانوار، ج 55، ص 341»

علت اینکه ماه رمضان را رمضان نامیده اند این است که در ماه رمضان گناهان سوزانده می‏شوند و آتش می‏گیرند.

در این خصوص تعبیر زیبایی از استاد مرحوم آیت الله سعادت پرور وجود دارد که می‏فرمودند این روایت نه به این معناست که در ماه رجب و شعبان گناهان پاک نمی‏شود و به ماه رمضان می‏رسد، در ماه شعبان و رجب هم گناهان پاک می‏شود؛ اما مراتب پاک شدن فرق می‏کند.

هر کس، در هر مرتبه ای که باشد، محتاج ماه رمضان است.

عرض بنده این است که هر کسی در هر مرتبه ای که قرار دارد، اگرچه ماه شعبان را هم به درستی درک کرده باشد، ماه رجب را هم به درستی درک کرده باشد، باز هم محتاج ماه رمضان است. این طور نباشد که بگوید من پاک و بدون گناه وارد رمضان شدم، دیگر چه گناهی دارم که در این ماه آمرزیده شوم؟ ماه رمضان ماه آتش زدن آن گناهان است.

و چه گناهی بالاتر از انانیت و منیت داشتن برای سالک وجود دارد؟

در اشعار ابن فارض آمده است:  «وجودُک ذنب لا یُقاس به ذنب»

همین که می‏گویی "من" ! ،    این گناهی است که هیچ گناهی با آن قابل مقایسه نیست.

همین که می‏گوییم "من"، این هوای نفس است. این همان ظریف‏ترین خدایی است که همه عبادت می کنند. و این قبیل معبودها، این شرک‏ها، این‏هاست که باید در ماه رمضان آتش بگیرد. لذا نامگذاری ماه رمضان به این نام به خاطر همین ریزه کاری هاست.

در ماه رمضان همه، از عابد و زاهد، فاسق و صالح، همه باید به درب خانه‏ی خداوند بروند:

- فاسق به دلیل گناهان بیِّن و روشن خود،

- عابد به خاطر دل خوشی به عبادتش،

- سالک به خاطر توجه به انانیتش، در هر مرتبه ای که وجود دارد.

امام سجاد(ع) در دعای خودشان گریه و زاری می‏کنند، می‏گویند خدایا، گناهان مرا ببخش. این تعبیر به آن خاطر است که توجه، به همین مرتبه و انانیت است که من در عالم بشریت‏ام؛ توجه به بشریت خودم دارم. هرکس در مرتبه‏ی خودش توجه به این انانیت باید داشته باشد. لذا ماه رمضان خیلی با ارزش است.

گرسنگی کمترین خورش پروردگار در ماه رمضان است!  حتّی گرسنگیِ بدون نیت هم انسان را سبک می‏کند؛ در روایت هست که اگر کافر هم گرسنگی بکشد، خداوند به او حکمت عطا می‏کند، گرچه این حکمت وبالش  می‏شود.

 مرتاضهای هندی با اینکه در کفر و بت پرستی غوطه ور هستند، اما وقتی گرسنگی می‏کشند، نورانیت پیدا می‏کنند و حداقل چیزی که کسب می کنند اینست که می توانند از غیب خبر بدهند، می توانند با چشمان یک شیء را بلند کنند یا این که با جن و شیاطین ارتباط برقرار کنند. لذا گرسنگی بدون نیت هم خاصیت دارد.

و روزه گرسنگی با نیت قلبی است. مرحوم میرزا جواد آقا می‏فرمایند: در ماه رمضان خداوند بنا بر نیت انسان چشم دلش را به مرتبه‏ای باز می‏کند. با در نظر گرفتن این مطلب، در روایت است که:

قال اللّه عزّ و جلّ: الصّوم لی و أنا أجزی به «تهذیب‏الأحکام، ج4، ص 152»

اگر اَجزی را به فتح الف بخوانیم یعنی من به آنها اجر می‏دهم نه اینکه به ملائک بگویم تا به آنها اجر دهند.

ولی اگر روایت را با دیدگاه عرفا بخوانیم - مانند امام که خداوند رحمتشان کند-، این روایت را این طور می‏خواندند: "الصوم لی و انا اُجزی (به ضم الف)" من جزای آن هستم؛ که مقام خیلی بالایی است. و نظر مرحوم میرزا جواد آقا همین است که عرض شد.

کسی که برای بهشت روزه می‏گیرد، انا اَجزی (به فتح الف) برایش صدق می کند؛ کسی که برای رسیدن به مقامهای بالای بهشتی روزه می‏گیرد، باز  انا  اَجزی (به فتح الف) برایش معنا پیدا می کند؛ اما کسی که روزه می‏گیرد تا به آن مقامات لطیف تر برسد، و فقط برای خداوند روزه می گیرد و کاری هم به چیز دیگر ندارد، انا اُجزی (به ضم الف) برای او صدق می کند. لذا می بینیم که اجر روزه دار به نیت آنها بستگی دارد.

« روزه، گرسنگی و سکوت»

روایت زیاد است ولی هیچ چیز زیباتر از همین روایت حدیث معراج نیست. می‏فرماید:

"یا احمد، و عزتی وجلالی" ما اول عباده العباد و توبتهم و قربتهم الا الصوم و الجوع والصمت

و إن اول معصیت یعملها العبد شبع البطن، فتح السان بما لایعنی، مخالقة المخلوقین...

قسم به عزت و جلالم اول قدم بندگی بندگان خاص من و توبه آنها، و اول مرتبه‏ نزدیکی آنها به من این است:  « روزه، گرسنگی و سکوت»

و اولین گناهی که بنده مرتکب می‏شود (و از من دور می‏شود): شکم‏پُری، حرف زیاد زدن و با  افراد نا اهل رفاقت کردن است.

یا احمد، لیس شیء من العباده احب الی من الصوم والصمت؛ فمن صام و لم یحفظ لسانه کان کمن قام و لم یقرا فی صلاته شیئا فاعطیه اجر القیام و لا اعطیه اجرالعابدین.

هیچ بندگی، هیچ عبادتی محبوب تر نزد من نیست جز روزه و سکوت؛ کسی که روزه بگیرد و زبانش را حفظ نکند مانند کسی است که به نماز می‏ایستد ولی قرائت نمی‏خواند؛ من اجر قیام نماز را به او می‏دهم ولی اجر نمازگزار را به او نمی‏دهم.

البته سکوت به معنای اصلا حرف نزدن نیست؛ گرچه با دیدگاهی این طور هم هست، ولی بنده به شما توصیه نمی‏کنم زیرا موجب افراط و تفریط می‏شود و ممکن است خدای نکرده به گناه بیفتید، ولی اندازه حداقلی مورد نظر ما کنترل زبان است.

ماه رمضان نظیر ندارد و در قیامت شفاعت می کند!

هیچ ماهی از ماهها شبیه ماه رمضان نیست. در روایات داریم که در قیامت ماه رمضان مثل قرآن شفاعت می‏کند، برخی را به بهشت دعوت می‏کند و برخی را نیز طرد می‏کند. خلاصه ماه رمضان حساب خاصی دارد.

در روایت داریم تمام کتب آسمانی در ماه رمضان بر پیامبران الهی نازل شد. این روایت را علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار نقل می‏کند: پیامبر اکرم (ص) فرمودند:

صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان بر حضرت ابراهیم نازل شد، تورات بر موسی در شب ششم ماه رمضان نازل شد، انجیل در شب سیزدهم ماه مبارک رمضان بر حضرت عیسی (ع) نازل شد، زبور داود (ع) در شب هجدهم ماه رمضان نازل شد و قرآن در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان بر نبی اکرم(ص) نازل شد. این یک حسابی دارد.

پیامبر اکرم(ص) فرمودند:

"من انسلخ عنه شهر رمضان" کسی که ماه رمضان از او عبور کند "و لم یُغفَر له" و مشمول مغفرت پروردگار قرار نگیرد "فلا غَفَر الله له" ایشان می‏گوید خدا او را نیامرزد. (اقبال، ص 270)

وقتی پیامبر رحمت می‏گوید خدا نیامرزدش خیلی هشدار خطرناکی است. این روایت را مرحوم میرزا جواد آقا می‏گویند خوشحال نباشید که این روایت را پیامبر اکرم(ص) فرمودند، اتفاقا هشدار است.

در این خصوص آقای جوادی آملی تعبیر زیبایی دارند. ایشان می‏فرمایند اگر ما در ماهی بودیم که شیاطین را غل و زنجیر نکرده بودند، رحمت‏های الهی نازل نمی‏شد، ملائکه رحمت کمک نمی‏کردند، در آن ماه اگر کسی گناه بکند یا کار بدی انجام دهد، مثل سایر ماه‏های سال باید توبه کند، استغفار کند، به هر حال کار بدی کرده. اما اگر او را بیاورند در نزد مولا، در گل و ریحان و باغ و چمن، دائم هم دارند از او پذیرایی می‏کنند: رحمتهای پروردگار چپ و راست از بالا و پایین و از هر طرف و همه جهت او را در بر گرفته باشد و قرآن نیز نازل شده باشد و در مقابل شیاطین را غل و رنجیر کرده باشند، در این همه نعمت باز هم انسان لجن بخورد، تو باغ هست ولی لجن می‏خورد. داخل باغ و در کنار گل و ریحان است اما باز با کثافات خودش را آلوده می‏کند، بوی گند و کثافت و و میته می‏دهد، این آدم را باید چه کار کرد؟

ما خوشحال نباشیم در ماه مبارک رمضان شیاطین را غل و زنجیر کرده اند، از یک لحاظ خوشحال باشیم ولی از طرف دیگر یک هشدار تند است برای ما که خودت را محک بزن. اگر در ماه رمضان هم تو برنگشتی، پیداست وضعَت خیلی خراب است، تو ماه رمضان هم عوض نشدی پیداست وضعت خیلی خراب است. لذا پیامبر اکرم(ص) فرمودند: فلا غفر الله له. دیگر خدا نیامرزدش.

اشتغالات دنیایی در این ماه کراهت دارد!  از لحظات و ساعات آن استفاده کنیم!

ماه رمضان ماهی است که اشتغالات دنیایی در آن کراهت دارد. عرض نمی‏کنم که کار نکنید زیرا یکماه که نمی‏شود آدم بیکار باشد. ولی انسان کلاً کارش را کم کند. ماه، ماه میهمانی خداست، در ماه میهمانی خدا،  آدم باید واقعاً همتش به میهمانی باشد.

قرائت با تدبر قران و قرائت دعای سحر

همچنین این دستور استاد را به شما عرض می‏کنم که دعای سحر را فراموش نکنید؛ و در تمام سحرها بخوانید. همان دعای اللهم انی اسئلک من بهائک بابهاه و... [در جای دیگر استاد فرمودند این دعا در قنوت نماز وتر در نماز شب خوانده شود که برکاتش در طول سال مشخص می‏گردد]

دیگر اینکه قرائت با تدبر قرآن را فراموش نکنید.

ماه رمضان ماه قرائت قرآن است، ماه وقت گذاشتن روی کارهای عبادی است، ماه اصلاح کارهای آخرت است. مثلا آدم وصیت‏نامه اش را درست کند.

کنترل کلام و زبان

اینها دستورات عمومی بود. دستور خاص من به شما رفقا این است که نسبت به صحبت کردن مراقب باشید. سعی کنید حتی الامکان صحبتهای زائد و صحبتهایی را که انسان را با آدمهای گناهکار درگیر می‏کند و بگو مگو‏های اجتماعی را در این ماه به صفر برسانید. لذا اگر رفقا سوال کنند که شما برای مراقبه ماه رمضان چه توصیه ای می‏کنید من می‏گویم مراقبه حدیث معراج! یعنی مراقبه بر زبان که اگر انسان زبانش را در ماه مبارک رمضان کنترل کند، روزه اش مانند نمازی است که با قرائت صحیح خوانده شود. (منبع: موسسه جلوه نور)

دو چیز موجب کنترل نفس سرکش است

پیامبر عظیم الشان اسلام در راه تعدیل غرائز جنسی و کنترل شهوات، به جوانان یک دستور العمل بسیار ارزشمند می دهد، و در سخنان بسیار حکیمانه خویش چنین می فرماید: «معاشر الشباب علیکم بالبائة فمن لم بستطع فعلیه بالصوم فان الصوم له و جاء» .

ای جوانان بر شما باد ازدواج، و نکاح، (که برای اجرای این سنت نبوی (صلی الله علیه و آله) بشتابید) و هر گاه بعضی از شما قدرت بر ازدواج ندارد، پس روزه بگیرد، زیرا روزه کنترل کننده و مهار کننده است (که باید با روزه نفس سرکش را از طغیان و تجاوز و به گناه افتادن حفظ نمود)، که

حضرت صادق ( علیه السلام) فرمود: «الصوم و جاء المؤمن » .

روزه کنترل می کند مؤمن را از شهوترانیها و مهارش می نماید از تجاوز به نوامیس مردم.

با روزه شیطان را رو سیاه و کمرش را بشکنید

در اینکه روزه شیطان را از انسان دور نموده و از ارتکاب گناه باز می دارد پیامبر اسلام فرمود:

«الا اخبرکم بشی ء ان انتم فعلتموه تباعد الشیطان منکم کما تباعد المشرق من المغرب قالوا بلی، قال: الصوم یسود وجهه و الصدقة تکسر ظهره و الحب فی الله و الموازرة علی العمل الصالح یقطعان دابره و الاستغفار یقطع وتینه و لکل شی ء زکوة و زکوة الابدان الصیام » (سفینة البحار، کلمه صوم)

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) به اصحاب خویش (خطاب کرد) آیا آگاه نکنم شما را به چیزی که اگر شما آن را انجام دهید شیطان از شما دور می گردد، همچون بعد و فاصله مشرق از مغرب؟عرض کردند بلی یا رسول الله (صلی الله علیه و آله) حضرت فرمود: روزه صورت شیطان را سیاه و صدقه (بر مساکین و مستمندان) کمرش را می شکند، و حب و دوستی در راه خدا و مبادرت به عمل صالح دنباله اش و نسلش را قطع می نماید، و طلب آمرزش از خداوند، رگ وتینش را قطع می گرداند و از برای هر چیزی زکات است و زکات (تزکیه) بدن، روزه است.

استقامت و ثبات روزه دار

امام صادق علیه السلام فرمود:

«ما من صائم یحضر قوما یطعمون الا سبحت اعضاؤه و کانت صلوات الملائکة علیه و کانت صلواتهم له استغفارا» (سفینة البحار، کلمه صوم)

هیچ روزه داری حاضر نمی شود در محضر جمعیتی که مشغول خوردن غذا هستند، (و او روزه خویش را حفظ نماید) مگر اعضاء و جوارح او تسبیح خدا می کنند (و او فیض بزرگ ثواب تسبیح خدا را درک می نماید) و فرشتگان خدا او را درود و سلام می دهند، و درود فرشتگان خدا برای او آمرزش و استغفار است.

روزه فقط امساک از طعام و شراب نیست

مداینی می گوید امام ( علیه السلام) سپس فرمود:

«ان الصیام لیس من الطعام و الشراب وحده انما للصوم شرط یحتاج ان یحفظ حتی یتم الصوم، و هو صمت الداخل اما تسمع ما قالت مریم بنت عمران:

«انی نذرت للرحمان صوما فلن اکلم الیوم انسیا» (سوره مریم)

یعنی صمتا.

همانا روزه فقط امساک از طعام و شراب به تنهائی نیست، بلکه هر آینه از برای روزه شرطی است که می بایستی آن را حفظ کنی (از آنچه که باعث نقص است) تا آنکه به کمال برسد، و صوم کامل همانا صوم داخل است (یعنی از تمام آلایش درونی منزه باشد که او فقط با صمت و سکوت و دوری از خلق الله تحقق پیدا می نماید) .

امام علیه السلام به جراح مداینی فرمود: آیا نشنیدی آنچه که مریم بنت عمران فرمود: براستی من نذر کرده ام برای پروردگار رحمان روزه (سکوت بگیرم) پس امروز با هیچ کسی سخن نمی گویم امام فرمود: حضرت مریم نذر روزه سکوت داشته است.

وقتی روزه می گیرید چشم و زبان و گوش و. . . خود را نیز حفظ کنید

«فاذا صمتم فاحفظوا السنتکم عن الکذب، و غضوا ابصارکم، و لا تنازعوا و لا تحاسدوا و لا تغتابوا و لا تماروا و لا تکذبوا و لا تباشروا و لا تخالفوا و لا تغاضبوا و لا تسابوا و لا تشاتموا و لا تفاتروا و لا تجادلوا و لا تتاذوا و لا تظلموا و لا تسافهوا و لا تضاجروا و لا تغفلوا عن ذکر الله و عن الصلاة » .

در این فراز از سخنان گهربار خویش حضرت فرمود:

(ای مداینی) هر گاه روزه گرفتید، پس حفظ و کنترل نمائید زبانتان را از دروغ، و چشمانتان را از (هر چه دیدنش بر او حرام است) بپوشانید، (و در حال روزه) منازعه و دعوا (که لازمه اش بد گوئی و فحاشی است) ننمائید و به همدیگر حسادت نورزید و غیبت نکنید و ترش رو و غضبناک نباشید و با یکدیگر دشمنی نکنید و دروغ نگوئید، (و با زنان) مباشرت ننمائید، و مخالفت همدیگر ننمائید (آنجا که مخالفت جائز نیست) و نسبت به همدیگر خشم و غضب ننمائید، و همدیگر را لعن و ناسزا نگوئید، و شماتت و ملامت نکنید، (و در کارهای خیر مثل قرائت قرآن و نماز و ذکر) سستی و بیحالی به خود راه ندهید، و مجادله نکنید، اذیت و ظلم (به زیر دستان و خدمتگزاران و افراد تحت سرپرستی) ننمائید، و سفاهت و خود را به حماقت زدن بخود راه ندهید (حلیم و با وقار باشید) کسی را ضجر و شکنجه ندهید، و از یاد خدا غافل نشوید و نماز را فراموش ننمائید، (مراد نمازهای مستحبی و نوافل یومیه مخصوصا نافله شب را از یاد نبرید)

هنگام روزه سکوت و وقار و صبر و صدق خود را حفظ کنید

«و الزموا الصمت و السکوت و الحلم و الصبر و الصدق، و ....

نفس خویش را الزام کنید به سکوت و خاموشی، و حلم و بردباری، و صبر و استقامت، و صدق و راستی، و از اهل شر و فساد دوری گزینید، و از قول زور لهویات و موسیقی بنیانکن اخلاق، و دروغ، و فریفتن و گول زدن، و خصومت و دشمنی با همدیگر، و سوء ظن و بدگمانی نسبت به یکدیگر و غیبت و نمامی و فتنه انگیزی از کل این اوصاف ضد اخلاق پرهیز نمائید و اجتناب کنید.

چون عبد خائف از مولای خویش به پیشگاه خدا خاضع و خاشع باشید

و (در حال روزه داری) خود را مشرف بر آخرت کنید و منتظر ایامی (که در پیش دارید) و منتظر وعده های الهی باشید، و زاد و توشه خویش را برای ملاقات ذات اقدس الهی فراهم سازید،

و بر شما باد (در حال روزه) به سکینه و وقار، و خشوع و خضوع به پیشگاه حضرت احدیت چون بنده ذلیل خائف که از مولایش به شدت می هراسد، در حالی که آزادند و با اختیار خویش به پیشگاه مولا و آقای خود احساس خوف و رجا می نمایند، و خود را در ترس و رعب فرو برده و در عین حال عشق به مولا و ترس از او آنان را بخود مشغول ساخته است،

و به حق قلوبتان را از عیبها تطهیر و باطنتان را از خبائث پاک می نماید، و جسمتان را از تمامی قاذورات و کثافات تمیز نموده، و شما را از غیر خداوند، بری و بیزار می کند، و شما را در روزه داریتان به وسیله سکوت به تمام جهات (از دروغ و غیبت و فتنه انگیزی و. . . )

چه کم اند روزه داران واقعی و چه زیادند گرسنگان؟

پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

 همانا روزه فقط پرهیز از طعام و شراب نیست، هر آینه خداوند خوردنیها و آشامیدنیها را حجاب و حایل از غیر این دو از فواحش و گناهانی چون دروغ و غیبت و زنا و ظلم از افعال و اقوال که باعث افطار روزه یا تقلیل کمال روزه می شود قرار داده است!

  آنگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود:

چه کم اند روزه داران واقعی، و چه زیادند گرسنگان روزه دار، که حظی جز گرسنگی نمی برند و این است آداب و شرائط و فوائد و خصوصیات روزه و اوصاف روزه دار، خداوند به ما نیز این توفیق را عطا فرماید.

 رمضان ماه تزکیه و اخلاق

ایها الناس!من حس منکم فی هذا الشهر خلقه کان له جوار علی الصراط یوم تزل فیه الاقدام، . . . ، و من اکرم فیه یتیما اکرمه الله یوم یلقاه، و من وصل فیه رحمه و صله الله 

ای مردم هر کس در این ماه اخلاق خود را نیکو سازد، برای او نیکو گذری از صراط خواهد بود در روزی که قدمها در آن می لرزد، . . . ،

هر کس در این ماه یتیمی را گرامی بدارد خداوند او را در روز ملاقات گرامی می دارد،

کسی که در این ماه با رحم خود صله کند (به نزد او برود و به او خدمتی نماید) خداوند در روز ملاقات او را به رحمت خویش می پیوندد،

کسی که در این ماه قطع رحم نماید خداوند رحمت خویش را در روز ملاقات از او قطع خواهد کرد.

هر کسی یک نماز مستحبی بخواند خداوند برائت و آزادی از آتش را برای او خواهد نوشت،

اگر کسی در این ماه فریضه ای را به جای آورد، از برای او است ثواب هفتاد فریضه در غیر ماه مبارک رمضان،

هر کسی زیاد درود و صلوات بر من فرستد خداوند روز قیامت کفه میزان عملش را سنگین خواهد نمود در روزی که کفه میزان اعمال «دیگران » سبک است،

هر کسی یک آیه از قرآن در این ماه تلاوت کند، برای او است اجر کسی که یک ختم قرآن در غیر ماه رمضان نموده است.